Uitvoering onderzoek

Selectie van scholen

Het onderzoek richt zich op leerlingen uit groep 7 en 8 van het regulier basisonderwijs en alle leerjaren en schoolniveaus (Vmbo-b/k, Vmbo-g/t, Havo en/of Vwo) van het regulier voortgezet onderwijs in heel Nederland.

Voor het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs zijn willekeurig scholen geselecteerd. Hiervoor is gebruik gemaakt van een databestand van alle scholen in Nederland van de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO). Om ervoor te zorgen dat scholen door heel Nederland benaderd werden, heeft deze willekeurige selectie apart voor elke GGD-regio plaatsgevonden (stratificatie naar GGD-regio). Ook is gecontroleerd of scholen in stedelijke en landelijke gebieden op landelijk niveau voldoende aanwezig waren.

Werving

Gelijktijdig met de uitvoering van het Peilstationsonderzoek heeft de GGD de Gezondheidsmonitor Jeugd (GM Jeugd) uitgevoerd in leerjaar 2 en 4 van het voortgezet onderwijs. In deze leerjaren hebben de GGD en het Trimbos-instituut samengewerkt bij de afname van de vragenlijsten (lees meer). Door deze samenwerking voor leerjaar 2 en 4 hoefden er voor het Peilstationsonderzoek alleen scholen geworven te worden voor de leerjaren 1,3,5 en 6.

Van april tot en met september 2023 vond de werving van scholen plaats. Scholen werden door de regionale GGD of door het Trimbos-instituut uitgenodigd om deel te nemen aan het onderzoek.

Scholen kregen een mail met informatie over het onderzoek en wat deelname voor hen betekende (bijvoorbeeld hoe de vragenlijstafnames uitgevoerd zouden worden). Scholen die niet binnen één week reageerden, werden telefonisch benaderd. Bij 7 basisscholen en 22 scholen van het voortgezet onderwijs kon geen uitsluitsel worden verkregen over deelname of kon er geen enkel contact worden gelegd. Daardoor bestond de steekproef uit 202 basisscholen en 177 scholen van het voortgezet onderwijs.

Respons scholen

Voor de start van de dataverzameling hadden 50 basisscholen zich aangemeld voor deelname aan het onderzoek. Verder gaven 152 basisscholen aan niet mee te willen doen met het onderzoek. De belangrijkste redenen voor non-respons waren dat scholen te vaak werden benaderd voor onderzoek (30,9%), andere prioriteiten hadden (30,3%) of te druk waren (29,6%). Tijdens de dataverzameling hebben 8 scholen zich teruggetrokken omdat ze andere prioriteiten hadden of te druk waren. In totaal hebben 42 basisscholen deelgenomen aan het onderzoek (steekproef 209 basisscholen, responspercentage 20,1%).

Voor de start van de dataverzameling hadden 53 scholen van het voortgezet onderwijs zich aangemeld voor deelname aan het onderzoek voor leerjaar 1,3,5 en 6. De andere 124 scholen gaven aan niet mee te willen doen met het onderzoek. De voornaamste redenen van non-respons waren dat scholen al meededen met een ander onderzoek (44,5%), te druk waren (37,0%) of andere prioriteiten hadden (26,1%). Tijdens de dataverzameling hebben vier scholen zich afgemeld vanwege ziekte van personeelsleden, drukte en organisatorische problemen. In totaal hebben 49 scholen van het voortgezet onderwijs deelgenomen aan het onderzoek (netto steekproef 177, responspercentage 27,7%).

Steekproef en respons van scholen in het basisonderwijs en voortgezet onderwijs (leerjaar 1, 3, 5 en 6)

Selectie van klassen

Op elke deelnemende basisschool deed één groep 7 en één groep 8 mee met het onderzoek. Als er meerdere groepen 7 en 8 aanwezig waren, koos de onderzoeksassistent van het Trimbos-instituut willekeurig twee groepen. In combinatieklassen (een klas met verschillende groepen) werden alleen leerlingen uit groep 7 en 8 gevraagd om de vragenlijst in te vullen. Als er twee combinatieklassen waren, werd de vragenlijst in beide klassen afgenomen.

Aan deelnemende scholen van het voortgezet onderwijs werd aan het begin van het schooljaar 2023/2024 gevraagd om een overzicht van alle klassen op de school te sturen uit leerjaar 1, 3, 5 en 6. Dit klassenoverzicht bevatte de naam van de klas, het aantal leerlingen, leerjaar en schoolniveau van de klas. Afhankelijk van de schoolgrootte, werden willekeurig drie (<300 leerlingen), vier (300-500 leerlingen), vijf (501-1000 leerlingen) of 6 klassen (>1000 leerlingen) geselecteerd. Klassen met minder dan tien leerlingen en klassen met uitsluitend leerwegondersteunend onderwijs werden niet geselecteerd.

In leerjaar 2 en 4 was geen klassenselectie vanwege afstemming met de GM Jeugd (lees meer). Voor de GM Jeugd vulden landelijk alle leerlingen in leerjaar 2 en 4 een vragenlijst in. Echter, gemiddeld heeft één leerling per twee klassen heeft in plaats van de GM Jeugd, de vragenlijst van het Peilstationsonderzoek gekregen. De leerlingen vulden dus maar één vragenlijst in. De leerkracht van de klas begeleide de vragenlijstafname in leerjaar 2 en 4 op basis van instructies van de GGD.

Respons leerlingen

De vragenlijst voor het basisonderwijs werd afgenomen in 76 klassen met in totaal 1603 leerlingen. Tijdens de afname van de vragenlijst waren 127 leerlingen (7,3%) afwezig, de meeste wegens ziekte (n = 93). Daarnaast vulden 28 leerlingen de vragenlijst niet in omdat hun ouders daar bezwaar tegen hadden (27 leerlingen) of omdat ze zelf bezwaar hadden (1 leerling). Na controle is één vragenlijst verwijderd omdat slechts een paar vragen waren ingevuld, waardoor gegevens van 1602 leerlingen overbleven voor analyse. Het aantal deelnemende leerlingen is lager dan de beoogde steekproefomvang van 2500. Dat betekent dat de onzekerheidsmarges rond de schatting iets groter zijn. Het aantal van 1602 leerlingen is wel voldoende om de analyses voor jongens en meisjes apart te doen.

In het voortgezet onderwijs hebben 7802 leerlingen de vragenlijst ingevuld. In verband met de samenwerking met de GM Jeugd in leerjaar 2 en 4, zijn er alleen non-respons redenen beschikbaar over leerlingen uit leerjaar 1, 3, 5 en 6 (lees meer). Tijdens de afname van de vragenlijst in leerjaar 1, 3, 5 en 6 waren 544 leerlingen afwezig, met daarbij als voornaamste reden ziekte (n = 344). In totaal hebben 36 leerlingen in deze leerjaren niet deelgenomen aan het onderzoek omdat hun ouders daar bezwaar tegen hadden (n = 23) of omdat ze zelf bezwaar hadden tegen deelname (n = 13). Tijdens het controleren van de data zijn 590 vragenlijsten verwijderd omdat er te veel missende gegevens waren (572 vragenlijsten) of omdat er twijfel was over het serieus invullen van de vragenlijsten (18 vragenlijsten). Er bleven gegevens van 7635 leerlingen over voor analyse waarvan 6974 in de leeftijd van 12 tot en met 16 jaar.

Dataverzameling

Afname van de vragenlijst

De vragenlijsten in het basisonderwijs en leerjaar 1, 3, 5 en 6 van het voortgezet onderwijs zijn in oktober en november 2023 klassikaal afgenomen door getrainde onderzoeksassistenten van het Trimbos-instituut. De onderzoeksassistenten informeerden de leerlingen over het onderzoek, de vragenlijst en de anonimiteit van het onderzoek. Ook beantwoordden ze eventuele vragen van leerlingen. Leraren waren aanwezig in de klas om toezicht te houden.

Voor leerjaar 2 en 4 vond een samenwerking plaats met de GGD (lees meer). In de klassen die meededen met de GM Jeugd (eind september tot en met november 2022), kreeg gemiddeld één willekeurige leerling per twee klassen de vragenlijst van het Peilstationsonderzoek. Alle andere leerlingen in de klas kregen de vragenlijst van de GM Jeugd. De leerkracht van de klas begeleide de vragenlijstafname in leerjaar 2 en 4 en kreeg hiervoor informatie van de GGD.

Alle leerlingen in het basisonderwijs vulden de vragenlijst op papier in. Leerlingen in het voorgezet onderwijs vulden de vragenlijst digitaal in, via een computer/laptop/tablet (74,7%) of telefoon (23,1%). Als een digitale afname niet mogelijk was, vulden leerlingen de vragenlijst op papier in (2,2%, alleen mogelijk in klas 1, 3, 5 of 6). Aan het eind van de vragenlijst werd aangegeven waar leerlingen terecht konden voor vragen over bepaalde onderwerpen of als ze met iemand wilden praten.

Ethische toetsing en anonimiteit

De Ethische Toetsingscommissie van het Trimbos-instituut heeft het onderzoek ethisch getoetst en goedgekeurd. Deelname van de leerlingen was vrijwillig en leerlingen vulden de vragenlijst anoniem in. Gegevens zijn niet herleidbaar tot een bepaalde leerling, klas of school.

Informeren van de ouders

Aan scholen werd gevraagd om voorafgaande aan de vragenlijstafname de ouders van leerlingen uit deelnemende klassen te informeren over het onderzoek. Hiervoor werd een informatiefolder gebruikt. Als ouders bezwaar hadden tegen deelname van hun kind aan het onderzoek, dan konden ze dit doorgeven aan de leerkracht of mentor van hun kind. Het kind deed dan niet mee met het onderzoek. In het basisonderwijs vulden 27 leerlingen de vragenlijst niet in, omdat ouders bezwaar maakten tegen deelname aan het onderzoek. In het voortgezet onderwijs ging het om 23 ouders (alleen bekend over klas 1, 3, 5 en 6).

Vragenlijsten

Voor het basisonderwijs en voortgezet onderwijs is gebruik gemaakt van verschillende vragenlijsten zodat de inhoud afgestemd kon worden op de leeftijd van de leerlingen.

In de vragenlijst voor het basisonderwijs is gevraagd naar geslacht, leeftijd, groep 7 of 8 en herkomst (geboren in Nederland of in een ander land, voor leerling en biologische ouders). Daarnaast zijn vragen gesteld over roken, vapen, alcohol, lachgas, sociale mediagebruik en gamen, mentale gezondheid en schoolbeleving. De resultaten van groep 7 en 8 zijn te lezen op deze pagina.

In de vragenlijst voor het voortgezet onderwijs is gevraagd naar geslacht, leeftijd, schoolniveau en herkomst (geboren in Nederland of in een ander land, voor leerling en biologische ouders). Daarnaast werden vragen over de volgende onderwerpen gesteld:

• Roken
• Vape, snus en waterpijp
• Alcohol
• Cannabis
• Lachgas
• Andere drugs
• Digitale media en gokken
• Mentale gezondheid en schoolbeleving

Bekijk hieronder de volledige PDF versie van de vragenlijsten voor het voortgezet onderwijs en het basisonderwijs.

Analyses

Weging en correctie voor clustereffecten

Alle resultaten op deze website zijn gebaseerd op de gewogen data. Voor het basisonderwijs is er gewogen op geslacht en stedelijkheidsniveau. Voor het voortgezet onderwijs is gewogen op leerjaar, geslacht, schoolniveau en stedelijkheidsniveau. Er werden twee weegfactoren berekend: een voor de groep 12 t/m 16 jaar en een voor de groep 12 t/m 18 jaar. Hiervoor is gebruik gemaakt van landelijke gegevens uit Statline van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). De weegfactor is aangemaakt in R. Daarnaast is in de analyses gecorrigeerd voor clustereffecten. Clusters zijn groepen individuen die onderling meer kenmerken met elkaar delen dan met individuen uit andere groepen. In dit onderzoek zullen leerlingen van dezelfde scholen meer op elkaar lijken dan op leerlingen van andere scholen. Dat betekent dat leerlingen in scholen niet als individuele steekproefeenheden kunnen worden gezien. Het statistische programma Stata houdt rekening met deze clustering. Alle analyses zijn uitgevoerd in Stata versie 16.

Verschillen tussen groepen

Om te kijken of verschillen tussen groepen statistisch significant zijn, zijn (logistische) regressieanalyses uitgevoerd. Bij vergelijking van twee groepen is een p-waarde kleiner dan 0,05 aangehouden. Dit betekent dat er bij een significant verschil tussen bepaalde percentages slechts een kleine kans (5%) is dat dit verschil door toeval wordt veroorzaakt. Bij een vergelijking van meerdere groepen is een Bonferroni-correctie toegepast. Dit verkleint de p-waarde, afhankelijk van het aantal groepen dat vergeleken wordt. Deze manier van toetsen kan als conservatief worden omschreven. Verschillen die in de tekst worden beschreven, zijn deze statistisch significant tenzij anders vermeld.

Vergelijking met eerdere jaren

Bij de meeste onderwerpen maken we een vergelijking met eerdere jaren (sinds 2003). Voor deze vergelijkingen zijn bivariate (logistische) regressieanalyses uitgevoerd met een Bonferroni-correctie. In 2023 zijn de analyses van alle jaren opnieuw uitgevoerd. Voor het jaar 2003 betekent dit dat er gebruik is gemaakt van een andere weegfactor die beter aansluit op de jaren 2007 en later. De variabele binge drinken is herberekend voor de jaren 2003, 2007 en 2011 zodat de cijfers beter te vergelijken zijn met de daarop volgende jaren. Ook zijn bij de trends logistische regressie analyses (in plaats van betrouwbaarheidsintervallen) uitgevoerd om significanties te bepalen. De cijfers op de website kunnen daarom afwijken van eerdere publicaties.