Levenstevredenheid is verbeterd, maar nauwelijks herstel in mentale problemen
Uit het HBSC-onderzoek van 2021 bleek dat het percentage leerlingen in het basisonderwijs en voortgezet onderwijs dat mentale problemen rapporteert tussen 2017 en 2021 sterk is toegenomen1. De omvang was voornamelijk onder meisjes zorgwekkend. Voor de context is het belangrijk om te benoemen dat de meting in 2021 plaatsvond tijdens de coronapandemie. Een vervolgmeting onder scholieren in 2022 liet zien dat de mentale problemen onverminderd hoog bleven in het voorgezet onderwijs, maar dat er sprake was van een afname in problemen in het basisonderwijs vergeleken met 20212.
Uit het onderzoek van 2023 blijkt dat de levenstevredenheid onder scholieren van 12 t/m 16 jaar, na een daling in 2021, weer iets teruggeveerd is. Het cijfer in 2023 is nog wel lager dan in 2017 en 2019. In het basisonderwijs is het cijfer dat leerlingen voor hun leven geven niet veranderd vergeleken met eerdere jaren (lees meer). Als we kijken naar verschillende mentale problemen onder middelbare scholieren, zien we dat deze over het algemeen zijn toegenomen tussen 2019 en 2021 en daarna gelijk zijn gebleven. Alleen emotionele problemen onder meisjes zijn afgenomen tussen 2023 en 2021. Ondanks dat dit een positieve bevinding is, zijn de emotionele problemen onder meisjes nog steeds veel hoger vergeleken met jongens. Bovendien komen andere problemen zoals gedragsproblemen en hyperactiviteit/aandachtsproblemen ook vaker voor onder meisjes dan jongens.
Ook uit de GM Jeugd (alleen 2e en 4e klas) blijkt dat de mentale gezondheid van scholieren nog niet hersteld is, maar ook niet verslechterd is vergeleken met 2021 (meting tijdens coronapandemie). Recent ander onderzoek uit maart 2024 onder jongeren van 12-25 jaar, laat een voorzichtige verbetering zien in de mentale gezondheid sinds de coronapandemie3. Het monitoren van de mentale gezondheid van de jeugd blijft dus belangrijk. Het volgende onderzoek onder scholieren, het HBSC-onderzoek in 2025, geeft inzicht in trends onder leerlingen van het basis- en voortgezet onderwijs.
Druk door schoolwerk is in 2023 hoger dan in 2017, maar neemt iets (niet significant af) vergeleken met 2021. De hoge ervaren druk door schoolwerk is zorgelijk, omdat druk door schoolwerk samenhangt met het hebben van mentale problemen4,5.
Een samenspel van factoren
Hoewel er ook enkele positieve ontwikkelingen zichtbaar zijn, blijven er zorgen om de jeugd bestaan. Ook na de coronapandemie (2020-2022). Het versterken en verbeteren van de mentale gezondheid is complex en hangt samen met verschillende factoren. Zo spelen individuele factoren een rol, zoals ingrijpende levensgebeurtenissen of het hebben van sociaal-emotionele vaardigheden, maar ook omgevingsfactoren zoals gezinssamenstelling, materiële welvaart of de toenemende aandacht voor mentale gezondheid in de samenleving (lees meer over risico- en beschermende factoren). Daarnaast hebben scholieren van nu ook te maken (gehad) met ingrijpende maatschappelijke ontwikkelingen, zoals de coronapandemie, internationale conflicten, toenemende maatschappelijke en academische druk, snelle ontwikkelingen in digitalisering en bestaanszekerheid/armoede. Al deze individuele, omgevings- en maatschappelijke factoren kunnen invloed hebben op de mentale gezondheid van de jeugd1,6,7.
Integrale aanpak
De veelheid aan onderliggende factoren en de daaruit voortkomende complexiteit van het verbeteren van de mentale gezondheid vraagt om een duurzame, structurele en integrale aanpak. De verankering van mentale gezondheid in verschillende beleidsdomeinen is hierbij nodig (lees meer). Een mooi voorbeeld hiervan is de kabinetsaanpak ‘Mentale gezondheid: van ons allemaal’ waarin verschillende ministeries samenwerken (o.a. VWS, OCW, SZW). Binnen dit programma is ook specifieke aandacht voor jongeren, door onder meer de kennis- en ondersteuningsprogramma’s Studentenwelzijn Stijn en Welbevinden op School, maar ook door aandacht voor laagdrempelige inloopvoorzieningen in de wijk en een veilige digitale omgeving. Het heeft tijd nodig voordat deze aanpakken, programma’s en initiatieven hun vruchten kunnen afwerpen. Het is daarom van belang dat de ingezette koers vastgehouden wordt.
Om de mentale gezondheid van jongeren te verbeteren is structurele financiering belangrijk. Vooralsnog is de kabinetsaanpak ‘Mentale gezondheid: van ons allemaal’ van tijdelijke aard. Ook de NP Onderwijsmiddelen die in schooljaren 2021-2022 en 2022-2023 beschikbaar zijn gesteld voor onder andere het versterken van het welbevinden van leerlingen én leerkrachten, waren van tijdelijke aard.
Gezien de resultaten van de ScholierenMonitor is een sterke, toekomstgerichte en duurzame visie op het welzijn van de jeugd essentieel om de huidige uitdagingen effectief aan te pakken. Ondersteund door wetenschappelijk onderbouwde maatregelen, kennis- en ondersteuningsprogramma’s en interventies gericht op promotie, preventie en toegankelijke hulp.
Methodewijziging
In 2023 zijn er een aantal veranderingen geweest in de vragenlijst en de manier waarop deze is afgenomen. Dit kan invloed hebben gehad op de resultaten. De uitkomsten van 2023 en de vergelijkingen met eerdere jaren moeten daarom voorzichtig worden geïnterpreteerd (Lees meer).
- 1.Boer M, van Dorsselaer S, De Looze ME, De Roos SA, Brons H, Van den Eijnden R, et al. HBSC 2021. Gezondheid en welzijn van jongeren in Nederland. Utrecht: Universiteit Utrecht; 2022.
- 2.Stevens G, Rombouts M, Maes M, Zondervan A, van Dorsselaer S, Schoute F, et al. Jong na corona – Trimbos-instituut. Universtiteit Utrecht & Trimbos-instituut; 2023.
- 3.Bosmans M, Baliatsas C, Hooiveld M, Magnée T, Penders J, Dückers M. Kort-cyclisch Cijferoverzicht gezondheidsmonitor COVID-19: 11e gegevensrapportage jeugd (januari-maart 2024). Utrecht: Nivel; 2024.
- 4.De Looze ME, Cosma AP, Vollebergh WAM, Duinhof EL, De Roos SA, Van Dorsselaer S, et al. Trends over Time in Adolescent Emotional Wellbeing in the Netherlands, 2005-2017: Links with Perceived Schoolwork Pressure, Parent-Adolescent Communication and Bullying Victimization. Vol. 49, Journal of Youth and Adolescence. 2020. p. 2124–2135.
- 5.Kleinjan M, Pieper I, Stevens G, van der Klundert N, Rombouts M, Boer M, et al. Geluk onder druk? – Onderzoek naar mentaal welbevinden van jongeren in Nederland. Trimbos-instituut; 2020.
- 6.Foulkes L, Andrews JL. Are mental health awareness efforts contributing to the rise in reported mental health problems? A call to test the prevalence inflation hypothesis. Vol. 69, New Ideas in Psychology. Pergamon; 2023. p. 101010.
- 7.Arslan I, Distelbrink M, Yassine D. Mentale gezondheid van jongeren en studenten in Nederland: Een overzicht van trends en verklarende factoren. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut; 2024.