Conclusie & duiding

Vapen

In het najaar van 2023 heeft een kwart van de 12- t/m 16-jarige leerlingen van het voortgezet onderwijs ooit een vape gebruikt en 4,0% deed dit dagelijks. Meer meisjes dan jongens vapen. Uit onze cijfers blijkt dat leerlingen al op jonge leeftijd experimenteren met vapen. Van de leerlingen van groep 7 en 8 van het basisonderwijs, heeft 8,2% ooit gevapet. Dit is een duidelijke toename vergeleken met 2019, toen 3,2% ooit had gevapet.

Meer vapende dan rokende leerlingen
Uit dit onderzoek blijkt dat leerlingen meer ervaring hebben met vapen dan met roken. Ook zien we dat vapen en roken van tabakssigaretten samen wordt gedaan. Daarom is het belangrijk dat het gebruik van beide middelen niet los van elkaar worden gezien. We weten echter niet wat deze leerlingen het eerst gebruikten: vapes of sigaretten. Uit ander onderzoek blijkt dat vapen mogelijk een opstap kan zijn naar het gebruik van gewone sigaretten^​1​.

In de laatste jaren zijn er veel zorgen over het gebruik van vapes onder scholieren. Veel vapes bevatten nicotine, dat zorgt voor een verstoring in de verbinding in de hersenen. Wanneer deze verbindingen niet worden aangelegd, wordt dat ook later niet meer gedaan. Jongeren hebben daardoor op latere leeftijd meer kans op concentratieproblemen of ontwikkelen van een depressie. Lees hier meer over de schadelijke effecten van vapen.

Steeds meer aandacht voor ontmoedigen van vapen
Door de zorgen over de populariteit van vapen, is er veel aandacht voor het ontmoedigen van vapen onder jongeren. Zo is er sinds 2023 de landelijke campagne Artsen slaan alarm waarin artsen ouders en verzorgers waarschuwen over de schadelijke stoffen in vapes en de gevolgen daarvan. De acties richten zich ook op belangrijke personen in de sociale omgeving van jongeren, zoals influencers op sociale media. Vapen is vanaf het schooljaar 2023/2024 opgenomen in landelijke lesprogramma’s zoals de Smokefree Challenge en andere lespakketten van Helder op School. Via wetgeving wordt geprobeerd om het vapen door jongeren te ontmoedigen en terug te dringen. Sinds 1 juli 2023 is de online verkoop van vapes en andere tabaksproducten verboden en sinds 1 januari 2024 is er een landelijk verbod op vapes met een smaak. Ook is het vanaf 1 juli 2024 verboden om vapes en tabak te verkopen in supermarkten en horeca. 

Op dit moment (juni 2024) mogen vapes niet verkocht worden aan personen onder de 18 jaar. Een verhoging van deze leeftijdsgrens naar bijvoorbeeld 21 jaar zou een effectieve maatregel kunnen zijn om het vapen onder jongeren terug te dringen^​2​. Dit zal niet helemaal kunnen voorkomen dat jongeren onder de 21 jaar toch aan vapes komen. De maatregel geeft echter wel het signaal af dat vapen op jonge leeftijd niet de norm is. Daarmee kan een leeftijdsverhoging op termijn bijdragen aan het terugdringen van het vapen.

Snus

In 2023 heeft 3,8% van de leerlingen ooit snus/nicotinezakjes gebruikt. Onder 12-jarigen is het gebruik nog relatief laag (1,3%) maar onder 15- en 16-jarigen ligt het duidelijk hoger (6,1% en 8,2%). In 2023 is voor het eerst gevraagd naar het gebruik van snus of nicotinezakjes. Zweedse snus, bevat tabak en mag in Nederland niet verkocht worden. In nicotinezakjes zit geen tabak, maar een poeder met nicotine en een toegevoegde smaak. In Nederland wordt in de volksmond meestal de naam snus gebruikt, daarbij gaat het in werkelijkheid vrijwel altijd om nicotinezakjes.

Nicotine kan onder andere een negatief effect hebben op de hersenontwikkeling en dus zijn vooral jongeren kwetsbaar. Ook is nicotine een verslavende stof. Het gebruik van snus kan dus leiden tot een nicotineverslaving. Mogelijk gaan jongeren daardoor ook andere nicotineproducten gebruiken zoals sigaretten of vapes. In ons onderzoek heeft twee derde van de leerlingen die de laatste maand snus heeft gebruikt ook in die maand sigaretten gerookt. Onbekend is wat de jongeren als eerste hebben gebruikt, snus of sigaretten.

Sinds november 2021 is het verboden nicotinezakjes met meer dan 0,035 gram nicotine te verkopen. In april 2023 heeft het kabinet besloten om de verkoop van alle nicotinezakjes te verbieden, ongeacht de hoeveelheid nicotine. Ook gaan alle nicotineproducten die geen tabak bevatten, zoals nicotinezakjes, onder de Tabaks- en rookwarenwet vallen. Dat betekent onder andere dat er een reclameverbod voor deze producten komt. Toekomstig onderzoek zal laten zien of deze maatregelen zorgen voor een daling van het gebruik onder scholieren.

Waterpijp

Het gebruik van de waterpijp is onder scholieren van 12 t/m 16 jaar gedaald in 2023 vergeleken met 2019 en 2015. Toch heeft nog altijd één op de twintig leerlingen (5,1%) in het laatste jaar waterpijp gerookt. Scholieren met een niet-Nederlandse herkomst zijn relatief vaker gebruikers van de waterpijp. Ondanks de daling in het gebruik is het van belang om de ontwikkelingen te blijven volgen. Zeker, omdat de markt van tabaksproducten snel verandert.