Conclusie & duiding

Het alcoholgebruik (ooit, laatste jaar, laatste maand en bingen in de laatste maand) van scholieren van 12 t/m 16 jaar is tussen 2003 en 2015 gehalveerd. Daarna bleef het een aantal jaar behoorlijk stabiel en in 2021 leken de cijfers te wijzen op een lichte stijging in het alcoholgebruik. Deze stijging heeft zich niet doorgezet in 2023: het alcoholgebruik is in 2023 lager dan in 2021. Het alcoholgebruik lijkt in 2023 ook lager dan in 2019, maar dit verschil is alleen significant voor alcoholgebruik ooit in het leven. Ten slotte is in 2023 ook te zien dat het binge drinken onder de drinkers gedaald is, nadat dit cijfer jarenlang geleidelijk toenam.

Het is niet eenvoudig om de veranderingen in het alcoholgebruik onder scholieren te begrijpen, verschillende factoren kunnen een rol gespeeld hebben. Mogelijk komen de veranderingen in het alcoholgebruik deels door veranderingen in de onderzoeksmethode in 2023 (lees meer). Zo heeft in 2023 de leraar de vragenlijst afgenomen in de leerjaren 2 en 4 en was er (alleen in deze leerjaren) voor het eerst géén onderzoeksassistent aanwezig. Dit verklaart mogelijk waarom er in 2023 in leerjaar 2 en 4 meer onvolledig ingevulde vragenlijsten waren dan in eerdere jaren. Als de onvolledige vragenlijsten met name van leerlingen waren die alcohol dronken, kan dat geresulteerd hebben in een onderschatting van het alcoholgebruik.

Tijdelijke toename in 2021

Ondanks de methodewijzigingen, kunnen de huidige cijfers ook een eerste aanwijzing zijn voor een daadwerkelijke daling in het alcoholgebruik onder scholieren. Er zijn een aantal maatschappelijke factoren die daar mogelijk aan hebben bijgedragen. Allereerst heeft de meting van 2021 heeft door de coronapandemie in een bijzondere context plaatsgevonden. Met name onder de 12- en 13-jarigen leek in 2021 sprake van een toename in het alcoholgebruik. De huidige cijfers kunnen erop wijzen dat dit een tijdelijke toename is geweest. Ook in de GGD Gezondheidsmonitor Jeugd (GM Jeugd; alleen 2^e en 4^e klas) werd voor een aantal uitkomstmaten een daling in het alcoholgebruik gezien tussen 2021 en 2023. De daling die in de GM Jeugd werd gevonden was wel minder sterk dan in het huidige onderzoek.

Preventie

Eind 2018 is het Nationaal Preventieakkoord van start gegaan. Hierin wordt als doel gesteld dat in 2040 maximaal 25% van de jongeren ooit alcohol heeft gedronken, 15% in de laatste maand heeft gedronken en dat van de jongeren die drinken, maximaal 45% weleens binged. Dit akkoord heeft een impuls gegeven aan verschillende preventieactiviteiten zoals Helder op School en Opgroeien in een Kansrijke Omgeving. Sinds dit akkoord is er ook meer aandacht voor de sociale norm van alcoholgebruik en wordt het houden van een drinkpauze verder gestimuleerd met de IkPas campagne. Ook zijn de gevolgen van alcoholgebruik met bewustwordingscampagnes breder onder de aandacht gebracht. Bijvoorbeeld met de kenniscampagne ‘Op je gezondheid’ die zich in het kader van de Gezonde Generatie ook richt op ouders. Hoewel deze activiteiten waarschijnlijk geen direct effect hebben op het alcoholgebruik van jongeren, heeft dit mogelijk via de ouders wel impact. Bijvoorbeeld door hun voorbeeldgedrag of omdat zij strengere regels ten aanzien van alcoholgebruik zijn gaan stellen. De resultaten van het onderzoek onder ouders (onderdeel van de ScholierenMonitor; publicatie eind 2024) geven hier meer inzicht in.

Verandering in uitgaansgedrag

Een opvallende verandering in 2023 is dat jongeren die alcohol drinken dit duidelijk minder vaak doen in uitgaansgelegenheden dan in 2019. Mogelijk speelt een blijvende gedragsverandering sinds de coronapandemie hier een rol. In het Grote Uitgaansonderzoek bleek ook een verandering in het uitgaansgedrag: onder uitgaanders was wekelijks kroeg, club of huisfeestbezoek bijna gehalveerd tussen 2020 en 2023^​1​. Door de gestegen prijzen is uitgaan duurder geworden, dat kan hier een rol spelen. Bovendien zien we in het huidige onderzoek geen stijging van alcoholgebruik bij de andere locaties. Dat wijst erop dat de beschikbaarheid voor jongeren om aan alcohol te komen mogelijk iets is afgenomen. De gestegen prijs van alcohol én de verminderde beschikbaarheid van alcohol kunnen geresulteerd hebben een daling van alcoholgebruik. De WHO noemt het verhogen van de prijs en het beperken van de beschikbaarheid namelijk ‘best buys’: kosteneffectieve beleidsmaatregelen om alcoholgebruik te verminderen^​2​.

Hoewel de mogelijke daling in het alcoholgebruik onder scholieren veelbelovend is, zullen toekomstige onderzoeken moeten uitwijzen of deze daling standhoudt of dat dit voor een deel het gevolg is van methodewijzigingen (lees meer). Bovendien is er nog veel inzet nodig om de doelen van het Nationale Preventieakkoord daadwerkelijk te halen^​3​.

Meisjes zijn vaker dronken dan jongens

Jongens en meisjes verschillen niet in alcoholgebruik (ooit, laatste jaar, laatste maand, bingen in de laatste maand). Ook in eerdere jaren werden weinig verschillen in alcoholgebruik tussen jongens en meisjes gevonden. Dit is anders in de algemene bevolking van 18 jaar en ouder waar mannen meer drinken dan vrouwen. Dit geldt met name voor de oudere leeftijdsgroepen, bij jongvolwassenen zijn de verschillen tussen mannen en vrouwen minder duidelijk. Mogelijk duidt dit erop dat de man-vrouw verschillen wat betreft alcoholgebruik in de jongere generatie minder zichtbaar zijn (lees meer). Dit werd in eerder buitenlands onderzoek ook gevonden^​4​. Toekomstig onderzoek moet uitwijzen hoe zich dit over de tijd verder gaat ontwikkelen.

Als we beter kijken naar de scholieren die drinken zijn er meer verschillen tussen jongens en meisjes zichtbaar. Jongens beginnen nog altijd eerder met drinken en ze drinken meer glazen áls ze drinken. Opvallend is dat we nu voor het eerst zien dat meisjes vaker dronken zijn (ooit, laatste maand) dan jongens. Deze bevinding benadrukt het belang van voldoende aandacht voor meisjes in preventieactiviteiten. Sociale media zou hierbij ook een aandachtspunt moeten zijn. Meisjes brengen meer online tijd door met sociale media (lees meer) en kunnen daar worden blootgesteld aan alcoholreclame, bijvoorbeeld via influencers.

Alcoholvrije dranken

Bijna één op de tien leerlingen van 12 t/m 16 jaar drinkt tenminste maandelijks alcoholvrije dranken. Met de leeftijd is een geleidelijke toename van het maandelijks gebruik van alcoholvrije dranken te zien. Dit begint met 2,9% van de leerlingen in groep 7 en 8 van het basisonderwijs (lees meer), naar 5,7% van de 12-jarigen op het voortgezet onderwijs naar 13,3% van de 15-jarigen. Opvallend is dat het gebruik van alcoholvrije dranken bij 16-jarigen weer daalt naar 9,3%. Mogelijk komt dit omdat jongeren op deze leeftijd de overgang maken van alcoholvrije naar alcoholhoudende dranken. Verdiepend onderzoek waarbij jongeren gedurende langere tijd gevolgd worden is nodig om hier meer duidelijkheid over te krijgen.

De huidige cijfers laten ook zien dat leerlingen die de laatste maand alcohol hebben gedronken, vaker alcoholvrije dranken drinken dan leerlingen die in de laatste maand geen alcohol hebben gedronken. Dit komt overeen met het beeld in 2019 en 2021 (lees meer).

Er is nog veel onduidelijk over de rol die alcoholvrije dranken spelen bij jongeren. Aan de ene kant kan alcoholvrij een vervanging van alcoholhoudende dranken zijn. Op die manier kan het ervoor zorgen dat jongeren minder de behoefte hebben om een drankje met alcohol te drinken. Er zijn echter ook zorgen dat het gebruik van alcoholvrij jongeren alvast laat wennen aan de smaak van alcohol en daardoor zorgt voor een snellere overstap naar alcoholhoudende dranken. Ten slotte kan ook de reclame voor alcoholvrije dranken invloed hebben op jongeren. In een onderzoek waarin jongeren zelf werden gevraagd naar hun mening hierover, gaven zij aan dat zij denken dat mensen door reclame voor alcoholvrije dranken eerder zullen kiezen voor alcoholvrije dranken als alternatief voor alcoholhoudende dranken^​5​. Maar de jongeren denken ook dat ervaring met alcoholvrije dranken de drempel kan verlagen om dezelfde dranken ook mét alcohol te gaan proberen, omdat je dan al gewend bent aan de smaak. Volwassenen zijn zich minder bewust van dit negatieve effect van reclame voor alcoholvrije dranken^​5​.