Conclusie & duiding

Sinds 2017 geen afname meer van roken

Na een jarenlange afname van het percentage leerlingen dat rookt (ooit, in de laatste maand en dagelijks) zien we sinds 2017 geen veranderingen meer.  

In de periode 2017-2023 zijn verschillende maatregelen genomen om het roken verder terug te dringen. Zo mogen rookwaren niet meer zichtbaar uitgestald worden op verkooppunten (behalve in tabaksspeciaalzaken). Ook moeten rookwaren verpakt zijn in neutrale verpakkingen, zijn sigarettenautomaten en online verkoop verboden, is er een verbod op smaakjes en mentholsigaretten en is tabak door accijnsverhogingen duurder geworden. Daarnaast zet het initiatief de Rookvrije Generatie in op het rookvrij maken van zoveel mogelijk plekken waar kinderen komen. Zo zijn rookvrije schoolterreinen sinds augustus 2020 verplicht. Wel blijkt dat de invoering hiervan leidt tot een aantal uitdagingen, omdat er nog veel plekken overblijven waar jongeren wél mogen roken (lees meer).

Op het Vmbo wordt het meest gerookt

Er zijn duidelijke verschillen tussen de opleidingsniveaus. Zo rookt bijvoorbeeld 1 op de 100 Vwo-leerlingen dagelijks, vergeleken met 4 op de 100 Vmbo-b/k-leerlingen. Deze resultaten laten zien dat de doelgroep Vmbo specifiek aandacht nodig heeft wat betreft het niet beginnen met roken en het stoppen met roken.

Meer meisjes dan jongens roken

Het onderzoek laat zien dat meer meisjes dan jongens ooit of in de laatste maand hebben gerookt. Ook vapen (ooit, in de laatste maand of dagelijks) komt vaker voor onder meisjes dan jongens. Waar in 2017 meer jongens dan meisjes ooit hadden gerookt, zagen we in 2019 geen verschillen meer naar geslacht. Als we kijken naar de algemene bevolking van 18 jaar en ouder, zien we dat mannen vaker roken dan vrouwen (bekijk hier de cijfers).

Aanknopingspunten voor preventie

Onze cijfers laten zien dat alle activiteiten om het roken terug te dringen de laatste jaren niet meer het gewenste effect hebben gehad. In 2023 had nog altijd 8,5% van de scholieren van 12 t/m 16 jaar in de laatste maand gerookt. De doelstelling in het Nationaal Preventie Akkoord dat in 2040 geen enkele jongere rookt, is dus nog ver weg. Om dit doel te bereiken zullen meer maatregelen genomen moeten worden. Onderzoek heeft laten zien dat de grootste effecten kunnen worden verwacht van het verhogen van de prijs van tabaksproducten^​1​. Met name jongeren zijn gevoelig voor prijsstijgingen. De accijnsverhogingen waren tot 2023 beperkt, maar per 1 april 2024 is de prijs van sigaretten en shag fors omhoog gegaan. Daarnaast is het vanaf 1 juli 2024 verboden om tabak en e-sigaretten/vapes te verkopen in supermarkten en horeca. Het volgende onderzoek onder scholieren in 2025 kan meer zicht geven op de mogelijke effecten van deze maatregel.

Op dit moment (juni 2024) mag tabak niet verkocht worden aan personen onder de 18 jaar. Verhoging van deze leeftijdsgrens van 18 naar bijvoorbeeld 21 jaar zou een effectieve maatregel kunnen zijn om het roken onder jongeren verder terug te dringen^​2​. Dit zal niet helemaal kunnen voorkomen dat jongeren onder de 21 jaar toch aan tabak komen. De maatregel geeft echter wel het signaal af dat roken op jonge leeftijd niet de norm is. Daarmee kan een leeftijdsverhoging op termijn bijdragen aan het terugdringen van het roken. 

Ongeveer driekwart (73,7%) van de leerlingen die in de laatste maand heeft gerookt, zegt van plan te zijn om te stoppen met roken. In 2019 was dat percentage ongeveer gelijk. In 2023 is het percentage dat op korte termijn van plan is te stoppen (binnen 1 maand) echter duidelijk lager dan in 2019 (20,4% versus 37,7%). Het is belangrijk om hier alert op te blijven. Mogelijk moet er sterker ingezet worden op het motiveren van jongeren om te stoppen met roken Voor alcohol, drugs en gamen is er het programma Moti4. Voor roken en vapen is een dergelijk aanbod op dit moment beperkt^​3​.

De school is een belangrijke setting voor preventie

Voorbeeldgedrag en ervaren sociale normen hebben veel invloed op het gedrag van jongeren. Wanneer jongeren onvoldoende gezondheidsvaardigheden vanuit thuis meekrijgen en ongezond gedrag als de norm beschouwen is het extra belangrijk dat zij dit in een andere setting alsnog aangereikt krijgen. De schoolsetting is hiervoor bij uitstek geschikt, omdat via deze weg alle jongeren bereikt kunnen worden. Een uitdaging hierbij is wel dat scholen kunnen kiezen uit verscheidene gezondheidsthema’s en middelenpreventie niet altijd hun eerste keuze is. Effectieve preventieprogramma’s kennen een samenhangend aanbod van verschillende activiteiten en richten zich op zowel leerlingen als hun omgeving. In plaats daarvan kiezen veel scholen voor losse (gast)lessen om zo veel mogelijk verschillende gezondheidsthema’s te kunnen behandelen. Helaas mag van een dergelijke aanpak weinig effect verwacht worden.